سەرژمێریی لە کەرکوک و ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی هەرێم
11/12/2024 11:52:07 AM

ناسح حەمەحسێن

ماستەر لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان


‎بەراییەکی مێژوویی:


بابەتی سەرژمێریی بابەتێکی مێژووی و سیاسیی و ڕێکخراوەیی(تنظیمي) و کارگێڕییە و لە عیراقی نوێی دوای  داگیرکاری بەریتانیا بۆ یەکەمجار لە ژێر سەرپەرشتی خودی بەریتانیەکان لە ساڵی ۱۹۲٠ واتە دوای جەنگی جیهانی یەکەم ئەنجام دراو تیایدا باسی نەتەوە نەکراوە ئەوەندەی فۆکەس لەسەر مەزهەب و ئایین کراوە کەم تا زۆر بەلای باری نەتەوەیی و پرسیارکردن لە نەتەوە نەڕۆشتووە ..بەپێی ئەو ئامارە دانیشتوانی عیراق نزیکەی دوو ملیۆن و هەشت سەکەس بوون..

‎لێرەدا سەرنجێک دروست ئەبێت کە بە ئەنقەست باسی  پرسی نەتەوە نەکراوەو هۆکارەکەشی شۆڕشی شێخ مەحمودی حەفیدو یاخی بوونی شاری سلێمانییە ،هەروەها ئامادەکاری هاوپەیمانانی سەرکەوتوو بەتایبەت بەریتانیاو فەرەنسا بۆ داڕشتنی چەند پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی کە دیارترینیان هەردوو پەیماننامەی (سێڤر و لوزان) بوون کە مێژووەکەیان دەکەونە دوای ئەم سەرژمێرییە.

‎بە دوایدا لە ساڵی ۱۹۲۷ حکومەتی ئەکاتەی عیراق هەوڵی سەرژمێرییەکی تری دا بەڵام بەهۆی بونی هەڵەی زۆرەوە ئەنجامەکانی پەسەند نەکرا.؟

‎دواتر ساڵی ۱۹۳٤ حکومەتی پادشایی سەرژمێرییەکی تری ئەنجامدا ،کە تەنیا بۆ زانینی ئەو هاولاتیانەی کە مافی بەشداری هەلبژاردنیان هەیەو هەندێ مەبەستی سیاسی و سەربازی تر ،تیایدا دانیشتوانی عیراق بە سێ ملیۆن و دووسەد هەزار هاولاتی دەستنیشان کرا.

‎دواتر لەساڵی ۱۹٤۷ سەرژمێرییەکی تر ئەنجام درا کە ئەنجامەکەی بریتی بوو لەوەی کە دانیشتوانی عیراق بە چوارملیۆن و حەوت سەد هەزار کەس دیاریکرا.

‎پاشان سالی ۱۹٥۷ سەرژمێرییەکی تر ئەنجام دراو ژمارەی دانیشتووان بە شەش ملیۆن و سێ سەد هەزار کەس داریکران و  دواتر لەسالی ۱۹۷۷ ژمارەی دانیشتوان بەپێی ئەو سەرژمێرییە گەیشتە دوانزە ملیۆن کەس.

‎وەک سەرنجێک بۆ  سەرژمێری ساڵی ۱۹۸۷ کە بەعسیەکانی سەردەمی حکومڕانی سەدام ئەنجامیان دا بێجگە لە نمایشی ئەمنی و عەسکەری و رەشبگیری هاولاتیانی عیراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەت هیچ مەبەستێکی تری لەپشتەوە نەبوو .پاشان دوای ڕاپەڕینی خەلکی کوردستان و هەلبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ،حکومەتی بەعسیەکان لە ساڵی ۱۹۹۷ سەرژمێرییەکی تریان (بێ لە هەرێمی کوردستان )ئەنجام داوە.

‎لەوکاتەوە تا ئیستا سەرژمێریەکی سەرتاسەری بۆ عیراق ئەنجام نەدراوە.


‎سەرژمێریی ۲٠۲٤ 

‎سەرەڕای سەرقاڵی حکومەتی هەرێم بە پرسی بودجە و موچەو کێشە دەستوریەکانی وەک نەوت و غاز و دامەزراوەی سەربازی و هێزی پێشمەرگەو ،هتد ،سەرکردایەتی سیاسی کوردستان  دەیتوانی دوو لەمپەڕی گەورە ببڕێت ئەوانیش دانانی دەستوری هەرێمی کوردستان و ئەنجامدانی سەرژمێرین..لەیەکەمیاندا هەرچی گرفتی سیاسی حکومڕانییە بە ناچاری دەبێ بگەڕێتەوە بۆ دەستوری عێراقی هەمیشەیی و دووهەمیان ئەم کردە سیاسی و کارگێڕییەی بەجێهێشت بۆ دام و دەزگاکانی حکومەتی ناوەند .


‎لەمپەڕی دەستوری بەردەم سەرژمێریی گشتی

‎پاش رزگاریی عێراق و دانانی حاکمی مەدەنی و دواتر یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە سالی ۲٠٠٤ ،مادەی (٥۸) ی یاسای ناوبراو بە ئاشکرا کاتێک باس لە ناوچە کێشەلەسەرەکان دەکات ڕێوشوێنی پێویست (اجرائات) ی چارەسەری داناوە بۆ ئەو ناوچانەو چۆنێتی امەڵەکردنی یاسایی و کارگێڕی لەگەڵیانداو دواتر مادەی (۱٤٠) ی ەستوری هەمیشەیی  ساڵی ۲٠٠٥سێ قۆناغی بۆ کۆتاییهێنانی ناکۆکیەکان بەزنجیرە داناوە ئەوانیش:

‎یەکەم/  ئاسایی کردنەوە(تطبیع) کە دەبێ پشت بە مادەی (٥۸) ی یاسای بەڕێوەبردن ببەسترێت کە بریتین لە (چارەسەریی کێشە موڵکایەتی کە تا ئێستا بە هەزاران هیکتار زەوی کورد لەژێر دەستی عەرەبی هاوردەو ئەوانی تردان و داگیرکراون و ساغ نەبوونەتەوە،ئەمیش لە ئەنجامی جەورو ستەمی ڕژێمی بەعس و سیاسەتە کاولکاری و پڕ ل پلان و ستراتیژی گۆڕینی دیمۆگرافی و کۆچ پێکردن و گرتن و کوشتن و راوەدوونانەوە پەیدا بوون)هەروەها بەپێی ئەم مادەیە تا ئێستا زۆرێک لە دانیشتوانە رەسەنەکان کە کوردن نەگەڕێنراونەتەوە بۆ شوێنی خۆیان و حکومەتی ناوەند نەک کەمتەرخەم بووە بەڵکو کارئاسانی کردووە بۆ درێژەپێدان و قوڵکردنەوەی ئەو ستەم و دیمۆگرافیا بەزۆر سەپێنراوە کە بەزۆر دابڕێنراون و کارو فەرمانیان لێوەرگیراوەتەوەو هیچ قەرەبووی مادی یا زەوی پێدانیان وەرنەگرتووە..بۆیە بەسەرنجدان لەو هەنگاوە دەتوانین بڵێین قۆناغی ئاساییکردنەوە بەهیچ شێوەیەک وەک خۆی جێبەجێنەکراوە.بۆیە دەگەینە ئەو بەرەنجامەی کە زنجیرەی جێبەجێکردنی مادەی ۱٤٠ پچڕاوەو ناکرێت بێ ئاساییکردنەوە هەردوو قۆناغی (ئامار) کە لێرەدا سەرژمێری دەگرێتەوەو پاشان ڕاپرسی ئەنجام بدرێت و دەکرێت لەدادگای فیدرالی دژی ئەم سەرژمێرییەو بە پشت بەستن بەو شیکردنەوانەی پێشکەشمان کردن ،سەرژمێری لەو ناوچانە رابگیرێن تاوەکو بەتەواوی رۆحی مادەی ۱٤٠ ی پشت بەستوو بە مادەی ٥۸ جێبەجێ دەکرێت.


‎سەرچاوەکان:


أول تعداد سكاني للعراق بعد نهاية الحرب 

العالمية الأولى - الجهاز المركزي للاحصاء


https://www.alhurra.com/iraq/2023/02/23/عجز-العراق-إجراء-تعداد-سكاني-ربع-قرن


‎قانون إدارة الدولة العراقية /٢٠٠٤

دستور جمهورية العراق /٢٠٠٥